vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، آیت الله احمد مبلغی، در جلسه صد و دوم درس خارج فقه الاجتماع که در مدرسه آیت الله العظمی گلپایگانی برگزار شد، به بررسی دو فعل «ایجاد» و «ارتقاء» پیرامون موضوع «منزلت اجتماعی» پرداخت و بیان داشت: با بررسی کلان دیدگاه‌های جامعه‌شناسان به این نتیجه می‌رسیم که انسان از لحظه تولد تا مرگ هیچ‌گاه عاری و خالی از جایگاه اجتماعی نیست که منزلت و جایگاه اجتماعی او در بدو تولّد انتسابی و آنچه خود به آن می‌افزاید اکتسابی خواهد بود.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی در تبیین فرایند ایجاد منزلت اجتماعی افزود: در مرحله اول منزلت‌های انتسابی سکوهای پرش انسان هستند و خاستگاهی می‌شوند برای بارگزاری منزلت‌های اکتسابی بر روی آن‌ها و اگر در این فرایند تأمل کنیم، چه بسا منزلت‌های اکتسابی حالت‌های ارتقاء یافته منزلت‌های انتسابی هستند.

وی سه فرض را در رابطه با منزلت‌های اکتسابی متصوّر دانست و گفت: فرض اول این است که منزلت‌های اکتسابی قابل ایجاد نیستند و فقط حالتی ارتقاء یافته از منزلت‌های انتسابی است؛ فرض دوم این است که چون دارای تنوع و تعدد هستند و اراده انسان در انتخاب انواع آن به کار گرفته می‌شود، پس ایجاد کردنی هستند در عین اینکه می‌توانند حالتی ارتقاء یافته از منزلت انتسابی نیز باشند و فرض سوم هم این است که منزلت اکتسابی به این علت که فرد در انتخاب آن در بین منزلت‌ها و موقعیّت‌های گوناگون مختار است، قابل ایجاد است.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم خاطر نشان کرد: چون جامعه یک وجود پیچیده است در آن هم سخن از ارتقاء و هم از ایجاد به میان‌ می‌آید و به نظر ما این دیدگاه سوم درست است.

متن تقریر:

آیت الله مبلغی در جلسه گذشته فرایند تبدیل فقه الاجتماع به یک رشته فقهی را بررسی کرد و گفت: برای اینکه فقه الاجتماع به یک رشته فقهی تبدیل شود باید پنج مرحله موضوع‌یابی، تکمیل، ماهیت‌شناسی موضوع، ساختارمند کردن موضوع و مراجعه به منابع شرع جهت استنباط را بپیماید.

در بحث پیش پنج مرحله تحقّق رشته فقه الاجتماع بیان شد؛ از آنجا که بحث فقه الاجتماع یک بحث تأسیسی است و مسبوق به تلاش‌های از پیش شکل گرفته نیست، باید بکوشیم که موضوعاتی را استخراج و کوشش‌هایی را برای استنباط احکام موضوعات از منابع شریعت ارائه کنیم و این کوشش‌ها دست‌مایه‌های نخستینی را شکل می‌دهد که بعدها مسیری در جهت تکامل این رشته را هموار می‌کند.

چگونگی انتقال بحث «ایجاد و ارتقاء منزلت اجتماعی» از جامعه‌شناسی به فقه

در این بحث اولین عنوان مربوط به فقه الاجتماع که یک عنوان کلان به حساب می‌آید، عنوان «ایجاد و ارتقاء منزلت اجتماعی» است.

ایجاد و ارتقاء نوعی فعل است که می‌تواند موضوع فقه قرار گیرد. اگر در منزلت در جامعه‌شناسی سخن گفته می‌شود ما می‌توانیم این موضوع را از جامعه‌شناسی به فقه منقل کنیم و این پروسه با کشف افعال پیرامون این موضوع (مانند ایجاد و ارتقاء منزلت اجتماعی) و با نگاه به وضعیت منزلت و با لحاظ محتوای علمی برگرفته از جامعه‌شناسی امکان دارد.

ایجاد و ارتقاء منزلت اجتماعی یک فعل ساده و معمولی نیست و لذا قبل از اینکه مسائل ذیل این موضوع را پیگیری کنیم لازم است به یک مقدمه که نوعی نگاه به موضوع ایجاد و ارتقاء منزلت اجتماعی است بپردازیم و به عبارتی این مقدمه موضوع‌شناسی ایجاد و ارتقاء منزلت اجتماعی است.

موضوع‌شناسی ایجاد و ارتقاء منزلت اجتماعی

سؤال در این بخش این است که آیا منزلت قابل ایجاد است یا نه؟ هنگامی که مراجعه می‌کنیم به علم الاجتماع و دیدگاه‌های جامعه‌شناسان را در مجموع و در یک نگاه عام و کلان می‌بینیم مشاهده می‌کنیم که این دیدگاه در میان جامعه‌شناسان مطرح است که انسان هیچ‌گاه عاری و خالی از جایگاه اجتماعی نیست، به این معنا که انسان به محض تولد دارای جایگاه اجتماعی است.

تبیین «مدنیٌ بالطبع» بودن انسان

کسی که در جامعه به سر می‌برد، در یکی از سطوح اجتماعی جامعه زندگی دارد و با توجه به این جایگاه، افعال و رفتاری از او سر می‌زند و حتّی انسانی که تازه به دنیا آمده هم چون منتسب به یک پیشینه و خانواده‌ای هست، سریعاً شخص تازه تولد یافته یک مارک اجتماعی بودن پیدا می‌کند و او هم دارای جایگاه می‌شود، منتها این جایگاه انتسابی است و اکتسابی نیست. پس انسان از آنجا که در آسمان به دنیا نیامده و در غار نمی‌زِیَد، به محض تولد دارای نوعی منزلت اجتماعی است و این منزلت برای او رفته، فضاهایی را فراهم می‌آورد که می‌تواند بر اساس این منزلت انتسابی پا به کسب منزلت‌هایی بگذارد که خاستگاه رفتارهای اجتماعی هستند و انسان بر اساس این سکوی پرش ورود در جامعه پیدا می‌کند و منزلت‌های اکتسابی دیگری را احراز می‌کند لذا می‌توان گفت انسان از بدو تولد تا مرگ هیچگاه خالی از منزلت اجتماعی نیست.

بررسی فرایند ایجاد منزلت اجتماعی

حال با توجه به این مقدمه سؤال اصلی این است که آیا منزلت ایجاد شدنی است؟ انسان چگونه این منزلت را کسب می‌کند و چه فرایندی در پس این کشف است؟

باید بدانیم که در مرحله اول منزلت‌های انتسابی انسان سکوهای پرش انسان هستند و منزلت‌ها خاستگاه رفتار اجتماعی متناسب با خودش هست و کسی که دارای منزلت انتسابی است این منزلت انتسابی او خاستگاهی می‌شود و به تعبیری سکوی پرشی می‌شود برای او که به کسب منزلت‌های اجتماعی دست بزند و در واقع منزلت‌های اجتماعی اکتسابی بارگزاری منزلت بر روی منزلت‌های انتسابی است و نوعی محصول و عائد منزلت انتسابی است و اگر به این نگاه موضوع را بکاویم، چه بسا منزلت‌های اکتسابی حالت‌های ارتقاء یافته منزلت‌های انتسابی هستند.

بررسی فرض‌های سه‌گانه مرتبط با منزلت‌های اکتسابی

در اینجا چند فرض باید در نظر گرفته شود و آن را در یک تحلیل جامعه‌شناسی نهایی کرد. فرض اول این است که منزلت‌های اکتسابی اگرچه اراده انسان در تدوّن بخشی و شکل دهی آن‌ها و کسب و احراز آن‌ها دخالت تام دارد، ولی منزلت‌های اکتسابی به مثابه وضعیت‌هایی هستند که بر روی منزلت‌های انتسابی بارگزاری می‌شوند و گویا نوعی ارتقاء یافتگی آن منزلتی است که ماهیتاً انتسابی است.

اگر این فرض را قبول کردیم، منزلت اجتماعی اکتسابی قابل ایجاد نیست، بلکه بازگشت وجودش به ارتقاء منزلت انتسابی است منتها فعل ارتقاء به عهده ارتقاء دهنده است.

فرض و تئوری دوم این است که جایگاه بررسی فرض‌ها و طرح‌ها جامعه‌شناسی است و درست است که منزلت انتسابی بستر حرکت انسان است برای ورود در جامعه و کسب منزلت‌های اکتسابی، ولی باید توجه داشت که منزلت‌های اکتسابی دارای تنوع و تعدد به اندازه‌های حوزه‌هایی است که اجتماع برخوردار از آن‌هاست، اینکه شما مسیری را بر می‌گزینید و منزلتی را در آن حوزه و مسیر انتخاب می‌کنید این با اراده شماست و به معنای ایجاد کردن است، بنابر این در این فرض فعل ایجاد کردن قابل تصور است و ما می‌توانیم نگاه تخصصی به ایجاد داشته باشیم و آن را در فقه یا هر علم دیگری که مرتبط با فعل است بررسی کنیم.

فرض سوم این است که ما در ارتباط با منزلت اکتسابی می‌باید یک بار از ارتقاء سخن بگوییم و فعل ارتقاء را در نظر بگیریم، و یک بار فعل ایجاد را در نظر بگیریم. به معنایی ایجاد باید موضوع حکم فقهی قرار بگیرد و به معنای ارتقاء.

اگر در اینجا سخن از ارتقاء به میان می‌آوریم مربوط به فرصت‌هایی است که این فرصت‌ها می‌توانند منزلت انتسابی را به یک منزلت اکتسابی تبدیل کند و ایجاد ناظر به تلاشی‌ است که می‌تواند به عنوان یک گزینه در مقابل عدم ایجاد به عنوان گزینه دیگر قرار بگیرد. در این حالت ایجاد کردن حالت جدیدی را به وجود می‌آورد و ایجاد نکردن حالت قبل را تثبیت می‌کند.

بر اساس فرض سوم چون جامعه پیچیده است هم سخن از ارتقاء به میان می‌آید و هم سخن از ایجاد به میان‌ می‌آید و به نظر ما این دیدگاه سوم درست است.

تا بدین جا مقدمه‌ای بود در پاسخ به این سؤال که آیا منزلت اجتماعی ایجاد پذیر است یا ارتقاء پذیر؟ و بیان شد که منزلت انتسابی ایجاد پذیر نیست ولی منزلت اکتسابی ایجاد پذیر است و این منزلت از یک جنبه می‌توان ارتقاء منزلت انتسابی به شمار آید.